تغذيه در دوران سالمندى

تهيه: مژده حسينى

سوء تغذيه يكى از مشكلات شايع در سالمندان است. اين علامتى از بيمارى‏هاى قابل درمان است كه بايد مورد بررسى قرار گيرد. سوء تغذيه همچنين داراى پيامدهاى پزشكى، هم كوتاه‏مدت و هم بلندمدت، از قبيل عامل پوكى استخوان و استئوپنى، به همين ترتيب بسته به سالمند، عامل مرگ و مير مى‏باشد. با توجه به تغذيه در تمام سطوح تصميم‏گيرى‏هاى پزشكى يعنى، تشخيص، تجويز دارو، جراحى، نوتوانى و ارجاع، مى‏توان كيفيت زندگى را بهبود بخشيد.

دريافت مكمل‏هاى حاوى ريزمغذى‏ها، به ويژه در گروههاى سنى بالاتر حائز اهميت است؛ زيرا سالمندان كم‏غذا هستند و قدرت جذب ريزمغذى‏ها از مواد مصرفى در آنان كاهش مى‏يابد. علاوه بر اين، در افراد مسن، حتى كمبودهاى خفيف ريزمغذى‏ها مثل ويتامين B6، ويتامين E و روى، سبب تضعيف سيستم ايمنى مى‏گردد. كمبود ويتامين B12 و ويتامين B1در اين گروه سنى شايع است و سبب ضعف حافظه و قدرت تمركز مى‏شود. افزايش دريافت آنتى‏اكسيدان‏ها با استفاده از مكمل‏هاى ريزمغذى‏ها همراه با يك رژيم غذايى متعادل مى‏تواند به حفظ سلامت فرد در برابر بيمارى‏هاى قلبى، آرتريت، پوكى استخوان و آب‏مرواريد كمك كند. استفاده از مكمل‏هاى ريزمغذى‏ها در كنار رژيم غذايى متعادل و فعاليت بدنى مناسب، روش مؤثرى براى حفظ عملكرد طبيعى بدن در دوران سالمندى است.

اميد است با رعايت اصول تغذيه‏اى و رژيمى مناسب در تنظيم برنامه غذايى سالمندان، از سوء تغذيه و مشكلات شايع در بين اين قشر آسيب‏پذير پيشگيرى به عمل آيد.

تغييرات فيزيولوژيك مربوط به سالخوردگى

با افزايش سن، كل آب بدن تقريبا 20 درصد كاهش و چربى بدن افزايش مى‏يابد. با افزايش سن، انرژى متابوليسم پايه (BMR)، به علت كاهش توده غير چربى بدن و افزايش توده بافت چربى بدن، كاهش مى‏يابد. ورزش ملايم، به حفظ بافت بدون چربى بدن كمك مى‏كند در نتيجه، كاهش توده بدون چربى بدن نشانه‏اى از رخداد فرآيند سالخوردگى است. اما در بين افراد هم‏سن و هم‏جنس، محتواى چرى بدن بيش از توده بدون چربى بدن قابل تغيير است.

كاهش ترشح اسيد معده و قدرت حركتى معده ممكن است منجر به كاهش جذب مواد مغذى مهم مثل فولات، ويتامين B12، ويتامين D و كلسيم شود. كاهش احساس طعم مواد غذايى توسط پرزهاى چشايى زبان و كاهش حس بوياى سبب كاهش توانايى فرد در تشخيص مزه و طعم مواد غذايى مى‏شود كه خود بالقوه كاهش دريافت غذا را در پى خواهد داشت. تغييرات سيكل خواب منجر به اختلال در خواب و بى‏خوابى و خواب‏آلودگى در طول روز مى‏شود. بنابراين توان فرد براى تهيه رژيم غذايى سالم نقصان مى‏يابد.

عوامل افزايش‏دهنده خطر سوء تغذيه در سالمندان

ـ انزوا يا تنها زيستن؛

ـ سطح زندگى زير خط فقر؛

ـ سن بالاى 75 سال؛

ـ از دست دادن ناخواسته وزن؛

ـ رژيم‏هاى غذايى خرافى، باورهاى نادرست در مورد مواد غذايى و نياز به آنها؛

ـ ناتوانى در خريد مواد غذايى يا پختن غذا؛

ـ كم‏اشتهايى، خشكى دهان، فقدان دندان يا نامناسب بودن دندان‏ها، نقصان حس چشايى و بويايى؛

ـ مشكلات گوارشى رايج: سوزش معده، سوء هاضمه، اسهال، نفخ، يبوست؛

ـ داروهايى كه در دريافت يا جذب غذا تداخل مى‏كنند؛

ـ بيمارى‏هاى مزمنى كه در مصرف غذا تداخل دارند؛

ـ زخم‏هايى كه ترشح زياد دارند، مثل زخم بستر؛

ـ اندوه، بى‏علاقگى، افسردگى، تمايل به خودكشى؛

ـ الكليسم؛

ـ بيمارى‏هاى روحى؛

بيمارى‏هاى مرتبط با تغذيه در دوران پيرى

تغذيه در پيشگيرى از بسيارى بيمارى‏هاى دوران سالمندى از جمله آب‏مرواريد، التهاب مفاصل، پوكى استخوان وآلزايمر نقش دارد.

آب‏مرواريد

بيمارى وابسته به سن مى‏باشد كه در آن عدسى‏هاى چشم آسيب مى‏بينند و اگر عدسى‏ها تحت عمل جراحى تعويض نشوند، در نهايت به كورى منجر مى‏شود. البته اين بيمارى در اثر قرار گرفتن در معرض نور آفتاب، آسيب اكسيداتيو، عفونت‏هاى ويروسى، مواد سمى و اختلالات ژنتيكى عارض مى‏گردد. مواد مغذى آنتى‏اكسيدانى ممكن است در به حداقل رسانيدن ميزان آسيب چشمى كمك كنند.

التهاب مفاصل

با افزايش سن، استخوان‏ها شكننده شده و مفاصل بى‏شكل و دردناك شده، حركت مشكل مى‏گردد. نوعى از التهاب مفاصل، روماتيسم مفصلى مى‏باشد كه ارتباط نزديكى با رژيم غذايى دارد. در اين بيمارى سيستم ايمنى به اشتباه به پوشش استخوان‏ها حمله مى‏كند. عملكرد سيستم ايمنى به تغذيه كافى بستگى دارد و رژيم ناكافى ممكن است اين نوع التهاب مفاصل را به همراه داشته باشد. اين احتمال وجود دارد كه در برخى افراد مواد غذايى مشخصى بتواند سيستم ايمنى را تحريك به اين حمله نمايد.

پوكى استخوان

از بيمارى‏هاى شايع دوران سالمندى است كه استخوان‏ها به خاطر كاهش ميزان املاح، شكننده مى‏گردند. تا كنون عوامل خطر متعددى مانند كمى دريافت كلسيم، دريافت بيش از حد و يا كم پروتئين، مؤنث بودن، يائسگى، افزايش سن، كمى وزن، نژاد، ژنتيك و وجود سابقه خانوادگى اين بيمارى، مصرف داروهايى مانند كورتيكو استروئيدها و ابتلا به بيمارى‏هاى كليوى، كبدى، ديابت، آلزايمر، روماتيسم مفصلى و ... را براى اين بيمارى نام برده‏اند.

جهت پيشگيرى از اين بيمارى كه ناتوانى و كاهش قد و شكستگى‏هاى استخوانى را به دنبال دارد، افزايش تحرك و فعاليت و مصرف رژيم حاوى مقادير كافى پروتئين و كلسيم توصيه مى‏شود.

جهت تنظيم برنامه‏هاى غذايى براى سالمندان مبتلا به اين بيمارى توجه به نكات زير ضرورى به نظر مى‏رسد:

1ـ تأمين كالرى كافى جهت حفظ وزن مطلوب و توجه به اختلالاتى مانند بى‏اشتهايى يا پرخورى عصبى؛

2ـ مصرف روزانه 4 ـ 3 واحد از گروه لبنيات؛

3ـ تهيه عصاره كلسيم از استخوان؛

4ـ توجه به مصرف بادام، فندق، سبزى‏هاى برگ سبز و حبوبات ضرورى به نظر مى‏رسد؛

5 ـ قرار گرفتن 30 ـ 15 دقيقه روزانه در معرض نور خورشيد بدون پوشش (جهت تأمين ويتامين Dلازم)؛

6ـ مصرف روغن‏هاى نباتى غير اشباع مانند آفتابگردان، ذرت، زيتون (كمتر از 30% كالرى)؛

7ـ مصرف انواع ماهى (بخصوص ساردين، كليكا به سبب آنكه با استخوان خورده مى‏شود)؛

8ـ استفاده از آب‏ميوه‏هاى طبيعى به جاى استفاده از نوشابه‏هاى كولادار، قهوه و چاى پررنگ؛

آلزايمر

فراموشى و افسردگى حاصل از بيمارى ممكن است به دريافت كم مواد مغذى منجر گردد. از اين‏رو جهت جلوگيرى از فراموش كردن يك وعده غذايى، بهتر است در اين زمينه به افراد يادآورى شود.

كمبودهاى درازمدت مواد مغذى ممكن است با كاهش حافظه همراه باشد.

چاقى

پژوهش‏ها نشان مى‏دهد كه داشتن فعاليت بدنى در دوران سالمندى، نه تنها مى‏تواند از تحليل ماهيچه‏ها و استخوان‏ها بكاهد، بلكه در پيشگيرى از افزايش وزن نيز سودمند است زيرا مى‏دانيم كه افزايش وزن زمينه‏ساز بسيارى از بيمارى‏ها مى‏باشد.

برنامه ورزشى زير البته به شرط مشورت با پزشك مى‏تواند براى حفظ سلامت و پيشگيرى از چاقى مفيد واقع شود:

ـ 60 دقيقه فعاليت بدنى: باغبانى، پياده‏روى، حركت‏هاى ساده در هر روز كه مى‏تواند پنج دقيقه در هر بار و در مجموع 12 بار در هر روز باشد.

ـ سه روز در هفته: 30 تا 45 دقيقه فعاليت بدنى مانند شنا و راه رفتن سريع.

سالمندان با چه مشكلات تغذيه‏اى روبه‏رو هستند؟

علل ايجادكننده اين مشكلات به دو بخش تقسيم مى‏شوند:

1ـ علل اوليه

2ـ علل ثانويه

علل اوليه عبارتند از:

افسردگى، فراموشى، تنهايى، ناتوانى‏هاى

جسمانى، مشكلات اقتصادى، مرگ و مير همسر و ... .

تمام اين عوامل مى‏توانند بر وضعيت تغذيه‏اى فرد سالمند اثرات نامطلوبى بگذارند.

علل ثانويه عبارتند از:

بى‏اشتهايى، سوء جذب، تداخل مصرف دارو و غذاها، خرابى دندان‏ها، بيمارى‏هاى مزمن وعادات غذايى كه تمامى اين عوامل مى‏توانند بر وضعيت تغذيه‏اى و سلامت يك فرد سالمند اثرات بدى داشته باشند.

علاوه بر اين، همچنين مشكلات مربوط به غذا خوردن، اختلالات گوارشى از حالت تهوع، ترش كردن، مشكلات روده‏اى بخصوص يبوست، از مهم‏ترين مسائل سالمندان مى‏باشند.

توصيه‏هاى تغذيه‏اى براى سالمندان

1ـ در اين سنين رعايت اصل تنوع در برنامه‏ريزى غذايى و در عين حال توجه به عادات غذايى و شيوه زندگى فرد سالمند بسيار اهميت دارد.

2ـ رژيم غذايى سالمند بايد داراى مواد غذايى غنى از ويتامين‏ها و املاح به ويژه كلسيم و آهن باشد لذا مصرف شير و لبنيات، غذاهاى گوشتى و سبزى‏ها و ميوه‏ها بسيار تأكيد مى‏شود.

3ـ توصيه مى‏شود تعداد وعده‏هاى غذايى سالمندان افزايش داده شود (حداقل

5 وعده در روز) و در هر وعده مقدار غذاى كمترى مصرف شود.

4ـ تأكيد مى‏شود كه سالمندان از غذاهاى پرچرب و سرخ‏شده، سس مايونز، سبزى‏هاى نفّاخ مثل كلم، گل كلم، پياز و ... استفاده نكنند.

5 ـ با توجه به مشكل يبوست در اكثر سالمندان، مصرف كافى مايعات (8 تا 10 ليوان در روز) و مواد پرفيبر نظير نان تهيه شده از گندم كامل و ميوه‏هايى مثل گلابى رسيده، آلو، آلوزرد و سبزى‏ها اهميت دارد. همچنين هشدار دادن به سالمند در مورد مصرف بى‏رويه مسهل‏ها مى‏تواند مفيد باشد.

6ـ در سالمندانى كه جويدن غذا براى آنها مشكل است، مصرف غذاهاى نرم مثل انواع پوره، گوشت نرم، سوپ، آشى كه حبوبات زياد ندارد و آب ميوه توصيه مى‏شود.

7ـ برخى از سالمندان ممكن است مبتلا به فشارخون بالا باشند. در اين مورد رژيم غذايى كم‏سديم و در صورت نياز، كاهش وزن پيشنهاد مى‏شود.

8 ـ براى تنظيم رژيم غذايى براى كاهش وزن در سالمندانى كه اضافه وزن دارند، حتما بايد با متخصص تغذيه مشورت شود.

9ـ براى جلوگيرى از مشكلات عاطفى ـ احساسى سالمندان، بهتر است به عادات غذايى آنها احترام گذارده شود و هر گونه تغييرى با ملايمت و تفاهم به وجود آيد.

نمونه رژيم حاوى 1600 كيلوكالرى انرژى، 174 گرم كربوهيدرات، 75 گرم پروتئين و 50 گرم چربى است.

صبحانه

نان 3 برش، پنير 30 گرم، شير كم‏چرب21 ليوان، عسل 1 قاشق غذاخورى

ميان‏وعده

ميوه 1 عدد

ناهار

چلوخورش كدو: برنج نرم 12 قاشق غذاخورى، گوشت كم‏چربى 90 گرم، كدو سبز متوسط 2 عدد، روغن مايع 5/2 قاشق غذاخورى، كره 5 گرم

عصرانه

ميوه 1 عدد، نان سوخارى 2 عدد

شام

خوراك مرغ: مرغ بخارپز 50 گرم، پوره سيب‏زمينى 2 قاشق غذاخورى، اسفناج پخته21 ليوان

پيش از خواب

شير 21 ليوان

منابع: ــــــــــــــــــــــــــ

- Escott, Stump, S.Nutrition and Diagnosis of Related Care.

- Mahan, L.K, Escott. Stump, S.Krauses Food, Nutrition and Diet Therapy.

 

ـ تغذيه پزشكى و بيمارى‏ها، تأليف دكتر گيل موريسون و ليزا هارك.

ـ اصول تغذيه رابينسون، ترجمه ناهيد خلدى.

ـ تنظيم برنامه غذايى در دوران‏هاى مختلف، تأليف، پروين ميرميران و ليلا آزادبخت